Έχουν γενέθλια τα κάλαντα;

Ο ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας εμπνευσμένος από τα κάλαντα δημιούργησε το σημαντικότερο έργο της ελληνικής ηθογραφικής ζωγραφικής.

Με κατευθύνει η ψυχή αλλά και οι φυλακισμένοι ήχοι των καλάντων από την παιδική μου ηλικία, ώστε να αναζητήσω τη βάση της ύπαρξης τους. Περπατώντας στη σκιά του χρόνου, συνειδητοποίησα ότι το ταξίδι είναι μεγαλύτερο απ’ ότι περίμενα. Το έθιμο των καλάντων έλκει την καταγωγή του από την αρχαία Ελλάδα, περνάει μέσα από τα Ρωμαϊκά χρόνια, τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή και καταλήγει στις μέρες μας, με διαφορές βέβαια σε αυτό που συνέβαινε παλιότερα με σήμερα.

Η αστικοποίηση της καθημερινότητας μας, έχει αλλοιώσει χαρακτηριστικά του εθίμου. Παλιότερα, κάθε τόπος, κάθε περιοχή τραγουδούσε τα κάλαντα του. Σήμερα οι περισσότερες από αυτές τις ντόπιες – παραδοσιακές μελωδίες έχουν εκτοπιστεί και έχουν παραχωρήσει τη θέση τους σε μια «πανελλήνια».

Υπήρξαν και υπάρχουν βέβαια κάποιοι που δίνουν πάντα ραντεβού με το παρελθόν και δίνουν ώθηση στις παλιές κληρονομιές, γραμμένες και άγραφες προκειμένου να δώσουν φως και πνοή. Πρώτα πρώτα θα υμνήσω τη Δόμνα Σαμίου κι έπειτα θα μιλήσω για λαογράφους, μουσικούς, φιλόλογους, αρθρογράφους, πολιτιστικούς και χορευτικούς συλλόγους, μα και τον καθένα που δεν ξέχασε να μουρμουρίσει, να τραγουδήσει, να μεταφέρει! Κάπως έτσι καταγράφηκαν διαφοροποιήσεις από περιοχή σε περιοχή και διατηρήθηκαν πολιτισμικές παραδόσεις. Στο βίντεο που ακολουθεί ακούστε τα «Κρητικά Κάλαντα» από παιδιά του Λαογραφικού Ομίλου Λάζαρος και Μανόλης Χνάρης. Τα παιδιά τραγουδούν τα κάλαντα ως θεματοφύλακες του εθίμου και λειτουργούν ως συντηρητές και συνεχιστές, χωρίς βέβαια να το γνωρίζουν.

Βίντεο με «Κρητικά Κάλαντα»:

Ας τα πάρουμε όμως τώρα από την αρχή. Η λέξη κάλαντα προέρχεται από τη λατινική λέξη calendae που σημαίνει η πρώτη ημέρα του μήνα. Στην αρχαία Ελλάδα τα πρωτομήνια, μικρά παιδιά τραγουδούσαν για αναγγείλουν τον ερχομό του νέου μήνα. Τα τραγούδια αυτά (άσματα αγερμού) είχαν ευχετικό χαρακτήρα και λέγονταν για να ευχαριστήσουν τους Θεούς για την εύφορη γη τους αλλά και να παρακαλέσουν να είναι εύφορη και τον επόμενο μήνα. Επίσης σε αρχαία ελληνική γιορτή αφιερωμένη στη θεά Αθηνά, πάλι παιδιά περιφέρονταν στους δρόμους τραγουδώντας από σπίτι σε σπίτι προκειμένου να πληροφορήσουν την έλευση της γιορτής. Τα τραγούδια τους μάλιστα εσώκλειναν ευχές για το σπίτι, το σπιτονοικοκύρη, τη σπιτονοικοκυρά και τα μέλη της οικογένειας και οι σπιτονοικοκυραίοι τους έδιναν ως φιλοδώρημα καρπούς και φρούτα.

Σε σχέση με τη Ρωμαϊκή περίοδο, τότε ήταν (153 π. Χ. ) που μεταφέρθηκε η αρχή του έτους από 1 Μαρτίου στη 1τη Ιανουαρίου. Εκείνη την περίοδο κατά μια παράδοση, τρεις πλούσιοι, αδελφοί ο Κάλανδος, ο Νόννος και ο Ειδός έσωσαν τη Ρώμη από τη φτώχια. Ο πρώτος για 12 ημέρες, ο δεύτερος για 10 και ο τελευταίος για 8. Με το πέρασμα του χρόνου, η μόνη που δεν ξεχάστηκε ήταν του πρώτου 12ημέρου που ονομαζόταν Καλένδες που τη θέση τους την παραχώρησαν στις Βυζαντινές καλένδες μετά από το διάταγμα των Μεδιολάνων και τη διακήρυξη της ανεξιθρησκίας που ήταν και η πρώτη διακήρυξη θρησκευτικής ελευθερίας. Κάπως έτσι λοιπόν σιγά σιγά οι καλένδες μετονομάστηκαν σε κάλαντα, δημιουργήθηκε το χριστιανικό εορτολόγιο και τα κάλαντα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Φώτων αλλά και του Λαζάρου, των Βαΐων…

Διαγράφοντας μια πορεία αιώνων και προσλαμβάνοντας χαρακτηριστικά από κάθε χρονική περίοδο αλλά και τόπο, φτάνουμε στο σήμερα με μερικές διαφοροποιήσεις. Πρώτα πρώτα τα κάλαντα όπως τραγουδιόντουσαν παλιότερα από περιοχή σε περιοχή, δεν παρατηρείται σήμερα. Έπειτα βλέπουμε αρκετά μουσικά όργανα πολλές φορές και ευρωπαικά να συνοδεύουν τους καλαντιστές τόσο στις πόλεις, όσο και στα χωριά. Πάντα βέβαια υπάρχουν τόποι που διατηρούν αυστηρά το λαϊκό τους πολιτισμό, μα είναι σπάνιο. Όπως κι αν είναι όμως, το σημαντικό είναι ότι υπάρχουν παιδιά που χτυπούν τα κουδούνια των σπιτιών για να αναγγείλουν το χαρμόσυνο γεγονός της Γέννησης του Θεανθρώπου, που τραγουδούν ευχές για υγεία, ευκαρπία, αφθονία για το σπιτικό που βρίσκονται και όλο αυτό είναι σαν φως που λούζει τον κόσμο, είναι μια φωνή πολιτισμού που ταξιδεύει αιώνες τώρα για να συνδέσει βιώματα από το παρελθόν και το παρόν, να κινητοποιήσει μνήμες.

Ένα έθιμο που αποτυπώνει συνέχεια αλλά και πικρία είναι τα προσφυγικά κάλαντα της μαύρης χρονιάς και του ξεριζωμού.

«Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά δεν έχομε παρηγοριά, κι αρχή καλός μας χρόνος εξορίστηκεν ο κόσμος.

κι εκεί που ήρτε ο Χριστός, ήρτε κεμαλικός στρατός μες στην Μικρά Ασία, και μας κάναν εξορία.

Και που να στήσομε φωλιά ωσάν τα έρημα πουλιά. Όλοι μας κυνηγούνε, και δε θένε να μας δούνε…..»

Αν και κυριαρχεί η «πανελλήνια» μορφή των καλάντων, τα στόματα των παιδιών δεν έπαψαν ποτέ να αναγγέλλουν το χαρμόσυνο γεγονός των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς και είναι ευχάριστο βέβαια ότι δεν έχουν αφανιστεί κάποιες παραδοσιακές μελωδίες διότι και οι μελωδίες των καλάντων αναμειγνύονται με μνήμες από τις μυρωδιές των γλυκισμάτων στο σπίτι αλλά και της συγκέντρωσης των μελών της.

Κάθε χρόνο σπιτονοικοκυραίοι αλλά και καταστήματα περιμένουν τα παιδιά που θα αναγγείλουν το θρησκευτικού γεγονός και θα τους τραγουδήσουν ευχές που θα τους επιδαψιλεύσουν. Ουσιαστικά αυτά τα παιδιά αποτελούν την γέφυρα αγάπης μεταξύ Θεού και ανθρώπου, παράλληλα όμως μέσα από αυτές τις παιδικές φωνές δεν κόβεται το νήμα της πολιτισμικής μας συνέχειας.

Βυζαντινά κάλαντα Χριστουγέννων
Άναρχος Θεός καταβέβηκεν και εν τη Παρθένω κατώκησεν Βασιλεύς

των όλων και Κύριος, ήλθε τον Αδάμ αναπλάσασθαι

Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε, τάξεις των αγγέλων ευφραίνεσθε

Δέξαι Βηθλεέμ τον Δεσπότην σου, Βασιλέα πάντων και Κύριον

Εξ ανατολών Μάγοι έρχονται, δώρα προσκομίζοντες άξια

Σήμερον η κτίσις αγάλλεται και πανηγυρίζει κι ευφραίνεται

Κάλαντα Χριστουγέννων Δυτικής Θράκης
Σαράντα μέρες, σαράντα νύχτες κι’ η Παναγιά μας δοξολογούσε.
Δοξολογούσε, παρακαλούσε τους Αποστόλους τους Ιεράρχες.
Σεις Απόστολοι και Ιεράρχες να πα να φέρτι μύρο και μόσχο.
Κι οι Αποστόλοι για μύρο πάνε και οι Ιεράρχες για μόσχο τρέχουν.
Κι ώσπου να πάνε κι ώσπου να έρθουν η Παναγιά μας ξιλίφθιρώθ’ κι.
Χριστός γιννιέτι χαρά στουν κόσμου, χαρά στουν κόσμου στα παλληκάργια!

Μοραΐτικα κάλαντα

Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου
για βγάτε, διέτε, μάθετε πως ο Χριστός γεννάται.
Γεννάται κι ανατρέφεται με μέλι και με γάλα.
Το μέλι τρών' οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες
και το μελισσοβότανο να νίβονται οι κυράδες.

Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά γαϊτανοφρύδα,
κυρά μ' όταν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου
βάζεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αγκάλη
και τον καθάριο αυγερινό τον βάζεις δαχτυλίδι.

Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε,
παρά σας αγαπούσαμε κι ήρθαμε να σας δούμε.
Δώστε μας και τον κόκορα, δώστε μας και την κότα,
δώστε μας και πέντ' έξι αυγά να πάμε σ' άλλη πόρτα.

Τα κάλαντα της Ικαρίας

Άγιος Βασίλης έρκεται 'πό πίσω απ' το Καμάρι1
βαστάει μυτζήθρες και τυριά, βαστάει κι ένα γκυνάρι.2
Βάρτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.
Κι αν έχεις κόρη όμορφη βάρτηνε στο ζιμπίλι3
και κρέμασέ τηνε ψηλά να μη σ’ τη φάν' οι ψύλλοι.
Βάρτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.
Εμείς εδώ δεν ήρταμε να φάμε και να πιούμε
μόν' έχεις κόρη όμορφη κι ήρταμε να τη δούμε.
Βάρτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.
Σ' αυτό το σπίτι που 'ρταμε τα ράφια είν' ασημένια
του χρόνου σα και σήμερα να 'ναι μαλαματένια.

Εκκλησιαστικοί Ύμνοι Χριστουγέννων

Η γέννησή σου Χριστέ ο Θεός ημών

Απολυτίκιο
Η Γέννησίς σου Χριστὲ ο Θεὸς ημών
ανέτειλε τω κόσμω το φως το της γνώσεως
εν αυτή γαρ οι τοις άστροις λατρεύοντες
υπὸ αστέρος εδιδάσκοντο
Σε προσκυνείν τον ήλιον της δικαιοσύνης
και Σε γινώσκειν εξ ύψους ανατολήν
Κύριε δόξα Σοι.

Η Παρθένος Σήμερον – και σε (Εκτέλεση Νίκου Ξυλούρη)

Κοντάκιο (σύνθεση Ρωμανού του Μελωδού)

Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει,
και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει.
Αγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι,
μάγοι δε μετά αστέρος οδοιπορούσι.
Δι' ημάς γαρ εγεννήθη παιδίον νέον,
ο προ αιώνων Θεός.

Κάλαντα Φώτων Μανταμάδο Λέσβου

Εγώ ΄μαι δούλος σου Χριστέ και πώς να σε βαφτίσω,

Στην άκρη σου την κορυφή / πως ημπορώ ν’ αγγίξω.

Κάμε το γρηγορότερο  προφήτα Ιωάννη

Και βάφτισέ με γρήγορα 

κι η κορυφή μ’ ανάβει


ΠΗΓΕΣ:
thematofylakes.gr, dspace.mmb.org.gr, enosivourlioton.gr, argonaftes.weebly.com